การศึกษาชีววิทยาการสืบพันธุ์และปัจจัยที่มีผลต่อความสมบูรณ์เพศของหอยโข่ง (Pila ampullacea Linnaeus, 1758) ในพื้นที่นาข้าวและแนวทางการเพาะเลี้ยงในโรงเพาะฟัก

หอยโข่ง (Thai native apple snail, Pila ampullaceal Linnaeus, 1758) เป็นหอยฝาเดียวในครอบครัวแอมพูลาริดี้ (Family Ampullariidae) ที่รูปร่างเป็นทรงกลมขนาดใหญ่คล้ายหอยเชอรี่ ปัจจุบันประชากรหอยโข่งในธรรมชาติลดจำนวนลง เนื่องจากการเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดล้อมตามธรรมชาติ และผลกระทบจากมนุษย์ การศึกษาครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาข้อมูลทางชีววิทยาการสืบพันธุ์ที่ประกอบด้วย ดัชนีความสมบูรณ์เพศ อัตราส่วนเพศในธรรมชาติ และระยะการพัฒนาของเซลล์สืบพันธุ์ ปัจจัยที่เกี่ยวข้อง ได้แก่ ความหนาแน่น คุณภาพน้ำทางกายภาพและทางเคมี และความชื้นของดิน โดยรวบรวมตัวอย่างในรอบปี (เดือนมกราคม-ธันวาคม พ.ศ.2558) ในพื้นที่นาข้าวบริเวณบ้านคำเตและบ้านหนองขุ่น อำเภอศรีเมืองใหม่ จังหวัดอุบลราชธานี ตัวอย่างถูกรวบรวมได้ทั้งสิ้น 215 ตัว (เพศหญิง 115 ตัว และเพศผู้ 100 ตัว) ในช่วงเดือนเมษายน-พฤศจิกายนเท่านั้น ในช่วงเวลาเดียวกัน ขนาดของหอยโข่งเพศผู้ (น้ำหนัก 9.30+-3.06 กรัม ความยาวเปลือก 30.70+-2.99 มิลลิเมตร และความกว้างเปลือก 28.69+-3.07 มิลลิเมตร) ค่อนข้างเล็กกว่าเพศเมีย (น้ำหนักทั้งหมด 12.13+-3.13 กรัม ความยาวเปลือก 33.78+-2.49 มิลลิเมตร และความกว้างเปลือก 31.39+-2.35 มิลลิเมตร) ชีววิทยาการสืบพันธุ์และปัจจัยที่เกี่ยวข้องมีสัมพันธ์กับฤดูฝนค่อนข้างมาก โดยพบว่า ความหนาแน่นของตัวอย่างหอยโข่งจะเพิ่มขึ้นในเดือนกรกฎาคมในสถานีบ้านหนองขุ่น (3.4 ตัวต่อตารางเมตร) และบ้านคำเตย (3.8 ตัวต่อตารางเมตร) (P<0.05) อัตราส่วนของเพศผู้และเพศเมียมีค่า 1:1.15 และดัชนีความสมบูรณ์เพศ (GSI) ของหอยโข่งเพศผู้มีค่าเพิ่มขึ้นในเดือนพฤษภาคม-มิถุนายน (8.09+-1.64 – 8.08+-2.79) ในขณะที่ค่า GSI ของเพศเมียเพิ่มขึ้นในเดือนกรกฎาคม (12.43+-11.83) (P<0.05) ปัจจัยทางด้านคุณภาพน้ำและดิน (แอมโมเนีย ไนไตรท์ และความชื้นของดิน) มีความสัมพันธ์กับความหนาแน่นและการพัฒนาดัชนีความสมบูรณ์เพศองค์ประกอบของอวัยวะสืบพันธุ์เพศเมีย ประกอบด้วย รังไข่ เป็นพูสีเหลืองส้มติดอยู่กับส่วนของ Digestive glands เชื่อมต่อกับส่วน Palloal oviduct ที่มี Receptaculum seminis ที่ทำหน้าที่เก็บรักษาเชื้อตัวผู้ ต่อมอัลบูมิน แกลนต์ (Albumen gland) และต่อมแคปซูลแกลนต์ (Capsule gland) ที่เป็นแหล่งอาหารและสร้างเปลือกให้กับตัวอ่อน ในส่วนของอัณฑะเพศผู้ (Testis) มีลักษณะเป็นพูสีเหลือง อยู่ส่วนด้านท้าย (Spine) ติดกับต่อมที่ช่วยย่อยอาหาร (Digestive gland) เชื่อมต่อกับท่อนำน้ำเชื้อที่ส่งเซลล์สืบพันธุ์เพศผู้เข้าสู่ส่วนที่เรียกว่า Penis ตัวอย่างหอยโข่งที่มีความสมบูรณ์เพศได้ถูกนำมาเพาะพันธุ์ในสภาพโรงเรือน พบว่าแม่พันธุ์สามารถปรับตัวและวางไข่ได้ จำนวน 16 ตัว ไข่หอยโข่งมีเปลือกสีขาวและเกาะเป็นกลุ่ม จำนวน 1 กลุ่มต่อแม่พันธุ์ 1 ตัว (จำนวนของไข่เฉลี่ยแต่ละกลุ่ม 192.12+-55.45 ฟอง น้ำหนักของกลุ่มไข่เฉลี่ย 5.61+-2.26 กรัม เส้นผ่าศูนย์กลางของไข่เฉลี่ย 3.780.19 มิลลิเมตร จำนวนวันที่ฟักเฉลี่ย 21+-4.12 วัน ความยาวแรกฟักของลูกหอยโข่งเฉลี่ย 3.03+-0.12 มิลลิเมตร และมีอัตราการฟักร้อยละ 86.54+-7.58) จากนั้นลูกหอยโข่งอายุ 1 เดือน (ความยาวเปลือกเฉลี่ย 7.900.04 มิลลิเมตร ความกว้างเปลือกเฉลี่ย 7.550.04 มิลลิเมตร และน้ำหนักทั้งหมดเฉลี่ย 0.14+-0.01 กรัม) ถูกนำมาอนุบาลโดยได้รับอาหารที่แตกต่างกันทั้งหมด 4 ชุด การทดลอง ๆ ละ 3 ซ้ำ (ชุดที่ 1 เป็นชุดควบคุม ให้ใบผักกาดหอม ชุดที่ 2 อาหารที่มีโปรตีนร้อยละ 15 ชุดที่ 3 อาหารที่มีโปรตีนร้อยละ 25 และชุดที่ 4 อาหารที่มีโปรตีนร้อยละ 40) ในอัตราร้อยละ 5 ต่อน้ำหนักทั้งหมด เป็นเวลา 120 วัน พบว่า ลูกหอยโข่งที่ได้รับอาหารเม็ดสำเร็จรูปที่มีโปรตีนร้อยละ 15 มีการเจริญเติบโตดีที่สุด (น้ำหนักที่เพิ่มขึ้น (WG) 3.45+-0.24 กรัม; ร้อยละน้ำหนักที่เพิ่มขึ้น (%WG) 2,407+-158.5; อัตราการเปลี่ยนอาหารเป็นเนื้อ (FCR) 2.07+-0.04; อัตราการเติบโตจำเพาะ (SGR) ร้อยละ 2.680.21; ความยาวเปลือกที่เพิ่มขึ้น (SLI) 0.122+-0.004 มิลลิเมตรต่อวัน; อัตราการเติบโตเฉลี่ยต่อวัน (ADG) 0.028+-0.002 กรัมต่อวัน) (P<0.05) เมื่อเทียบกับชุดการทดลองที่ให้อาหารที่มีโปรตีนร้อยละ 25 ร้อยละ 40 และชุดควบคุม ในขณะที่อัตรารอดของลูกหอยโข่งที่ได้รับอาหารชุดควบคุมมีค่าสูงสุด และไม่แตกต่างจากอาหารโปรตีนร้อยละ 15 และร้อยละ 40 แต่จะมีความแตกต่างกับสูตรอาหารโปรตีนร้อยละ 25 อย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (P<0.05) ผลการศึกษาครั้งนี้ทำให้ได้ข้อมูลพื้นฐานในการศึกษาเพื่อการอนุรักษ์เพื่อการอนุรักษ์หอยโข่งในธรรมชาติ และแนวทางการจัดการสภาพแวดล้อมในการเพาะพันธุ์และอนุบาลหอยโข่งในโรงเพาะฟัก