ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี สิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ (GI) ของจังหวัดอุบลราชธานี

ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี ถูกขึ้นทะเบียนเป็นสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ (Geographical Indications หรือ GI) จากกรมทรัพย์สินทางปัญญา ทะเบียนเลขที่ สช 60100099 เมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม พ.ศ.2559 ด้วยสภาพภูมิประเทศและภูมิอากาศของจังหวัดอุบลราชธานีทำให้ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีที่ปลูกในจังหวัดอุบลราชธานีมีรสชาติและมีลักษณะเฉพาะตัวที่แตกต่างไปจากข้าวหอมมะลิที่ปลูกในพื้นที่จังหวัดอื่น ด้วยคุณภาพและความมีชื่อเสียง จึงทำให้ได้รับการยอมรับจากผู้บริโภค เป็นที่ต้องการของโรงสีและพ่อค้าข้าวทั้งตลาดภายในและภายนอกประเทศ เช่น จีน ฮ่องกง ไต้หวัน เป็นต้น

กรมทรัพย์สินทางปัญญา (2565) ได้ให้ความหมาย สิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ (Geographical Indications หรือ GI) ว่า เป็นทรัพย์สินทางปัญญาประเภทหนึ่ง ซึ่งจะเกิดขึ้นได้ก็ต่อเมื่อมีความเชื่อมโยง (Links) ระหว่างปัจจัยสำคัญสองประการ คือ ธรรมชาติและมนุษย์ กล่าวคือ ชุมชนได้อาศัยลักษณะเฉพาะที่มีอยู่ในแหล่งภูมิศาสตร์ตามธรรมชาติ เช่น สภาพดินฟ้าอากาศ หรือวัตถุดิบเฉพาะในพื้นที่ มาใช้ประโยชน์ในการผลิตสินค้าในท้องถิ่นของตนขึ้นมา ทำให้ได้ผลิตภัณฑ์ที่มีคุณลักษณะพิเศษที่มาจากพื้นที่ดังกล่าว  คุณลักษณะพิเศษนี้อาจหมายถึง คุณภาพ ชื่อเสียงหรือคุณลักษณะเฉพาะอื่นๆที่มาจากแหล่งภูมิศาสตร์นั้น ๆ

ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี (Ubon Ratchathani Hommali Rice หรือ Khao Hommali Ubon Ratchathani) หมายถึง ข้าวเปลือก ข้าวกล้อง และข้าวขาว ที่แปรรูปมาจากข้าวหอมมะลิพันธุ์ข้าวขาวดอกมะลิ 105 และ กข 15 ซึ่งปลูกในเขตพื้นที่จังหวัดอุบลราชธานี ในฤดูนาปี ข้าวมีเมล็ดเรียวยาว ถ้าเป็นข้าวขาวจะมีสีขาวใส เป็นเงา มันวาว มีท้องไข่น้อยกว่าร้อยละ 6 เมื่อนำมาหุงสุกจะมีกลิ่นหอมและมีความเหนียวนุ่ม มียางข้าวเหนียวปนเล็กน้อย เนื่องจากมีพันธุ์ข้าวเจือปนอยู่ตั้งแต่ในแปลงนา เป็นผลจากเกษตรกรจังหวัดอุบลราชธานีได้จัดสรรพื้นที่ส่วนหนึ่งไว้สำหรับปลูกข้าวเพื่อไว้บริโภคในครัวเรือน

คุณค่าทางโภชนาการ

ข้าวหอมมะลิจังหวัดอุบลราชธานีนั้นมีความพิเศษเป็นเอกลักษณ์ คือ มีกลิ่นหอม เมล็ดใส เรียวยาว เมื่อหุงหรือต้มแล้วจะหอม นุ่ม และรสชาติดี มีประโยชน์และคุณค่าทางโภชนาการ อุดมด้วยสารอาหาร วิตามิน และเเร่ธาตุที่จำเป็นต่อร่างกายมากมาย เช่น คาร์โบไฮเดรต โปรตีน วิตามิน ตลอดจนสรรพคุณทางโภชนบำบัด

ดินดี ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีจึงหอมและนุ่มกว่าใคร

จากบทความพิเศษของกรุงเทพธุรกิจ (2560) ได้กล่าวถึงงานวิจัยที่เกี่ยวข้องกับการเพาะปลูกข้าวหอมมะลิในพื้นที่จังหวัดอุบลราชธานีแล้วทำให้ข้าวหอมมะลิมีความหอมและมีคุณภาพกว่าที่อื่น ๆ ได้แก่

1. Meijuan Li และคณะ พบว่า ข้าวหอมมะลินั้นมีสารที่มีชื่อว่า 2-Acetyl-1-Pyrroline (2AP) ซึ่งเป็นสารที่ก่อให้เกิดความหอม และธาตุอาหารในดินที่ช่วยเพิ่มสาร 2AP ให้กับข้าวหอมมะลิ คือ แมงกานีส 
2. รณชัย ช่างศรีและคณะ พบว่า ธาตุแคลเซียม ฟอสฟอรัส และสังกะสีในดินก็สามารถเพิ่มสาร 2AP ให้กับข้าวหอมมะลิด้วยเช่นกัน
3. ชนิดา ครองไชยและคณะ พบว่า ดินในจังหวัดอุบลราชธานีนั้น ประกอบด้วย แมงกานีส 10.15 ppm แคลเซียม 120.21 ppm สังกะสี 0.98 ppm และฟอสฟอรัส 16.37 ppm โดยเฉพาะฟอสฟอรัสนั้น พบว่า ในดินธรรมชาติมีปริมาณสูงกว่าในจังหวัดอื่น ๆ ในภาคอีสาน เมื่อเปรียบเทียบกับ จังหวัดอำนาจเจริญ ยโสธร สุรินทร์ นครราชสีมา มหาสารคาม สกลนคร และหนองคาย
4. รณชัยและคณะ พบว่า ธาตุทองแดง ซึ่งเป็นธาตุอาหารที่ส่งผลเสียต่อความหอมของข้าวหอมมะลิ  ปริมาณที่พบในดินของจังหวัดอุบลราชธานีนั้นมีธาตุทองแดงน้อยกว่าจังหวัดอื่น ๆ 

จากงานวิจัยเหล่านี้ จึงทำให้พื้นที่จังหวัดอุบลราชธานีมีความเหมาะสมในการปลูกข้าวหอมมะลิโดยธรรมชาติที่ให้ผลผลิตข้าวหอมมะลิที่มีความหอมและความนุ่มกว่าข้าวหอมมะลิที่ปลูกในพื้นที่จังหวัดอื่นของภาคอีสาน จึงทำให้ราคาข้าวเปลือกหอมมะลิของจังหวัดอุบลราชธานีมีราคาสูงไปด้วย

นอกจากนั้น แม้ว่าในปัจจุบันการทำนาข้าวของเกษตรกรจะเปลี่ยนจากการดำนาด้วยมือมาเป็นเครื่องจักร แต่คุณภาพของข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีก็ไม่ได้ลดลง  เนื่องด้วยกรมการค้าได้ตั้งศูนย์วิจัยข้าวอุบลราชธานีขึ้น เพื่อพัฒนาและขยายเมล็ดพันธุ์ จึงทำให้เมล็ดพันธุ์ข้าวหอมมะลิในจังหวัดอุบลราชธานีมีคุณภาพอย่างต่อเนื่อง การผลิต การจัดจำหน่ายเมล็ดพันธุ์ และการเข้าถึงของเกษตรกร จึงเป็นไปอย่างมีระบบและมีคุณภาพ จึงทำให้เกษตรกรได้รับเมล็ดพันธุ์ที่ดีและมีความน่าเชื่อถือในการนำไปเพาะปลูกต่อไป

ลักษณะของสินค้าข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีตามมาตรฐาน GI

1.พันธุ์ข้าว : พันธุ์ข้าวขาวดอกมะลิ 105 และ กข 15

2.ประเภทของสินค้า : ข้าวเปลือก ข้าวกล้อง และข้าวขาว

3. ลักษณะทางกายภาพ : 

• ข้าวเปลือกมีสีฟาง
• เมล็ดข้าวกล้อง เรียวยาว มีสีน้ำตาล ขึ้นอยู่กับระดับของการสีข้าว
• เมล็ดข้าวขาว เรียวยาว ขาวใส เป็นเงา มันวาว มีท้องไข่น้อยกว่าร้อยละ 6 มีความยาวมากกว่า 7 มิลลิเมตร สัดส่วนความยาวต่อความกว้างมากกว่า 3.2 มิลลิเมตร เมื่อนำมาหุงสุกจะมีกลิ่นหอม และมีความเหนียวนุ่ม มียาวข้าวเหนียวปนเล็กน้อย

4. ลักษณะทางเคมี

• มีปริมาณอมิโลสของแป้งไม่ต่ำกว่าร้อยละ 13 และไม่เกินร้อยละ 18
• มีการสลายตัวในด่าง ระดับ 6-7
• มีปริมาณสารหอมในปริมาณ 0.1-0.2 ไมโครกรัม (ณ แปลงปลูก)

5. ลักษณะอื่น ๆ

• ความชื้นไม่เกินร้อยละ 14
• เมล็ดพันธุ์ข้าวบริสุทธิ์ไม่ต่ำกว่าร้อยละ 92 และมีพันธุ์ข้าวอื่นปนไม่เกินร้อยละ 8
• สิ่งเจือปน ไม่เกินร้อยละ 0.2
• เมล็ดเหลือง ไม่เกินร้อยละ 0.2

กระบวนการผลิตข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีตามมาตรฐาน GI

การปลูก

1. ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี ต้องปลูกในพื้นที่จังหวัดอุบลราชธานีเท่านั้น
2. ปลูกโดยใช้เมล็ดพันธุ์ข้าวขาวดอกมะลิ 105 และ กข 15 โดยเมล็ดพันธุ์ข้าวต้องมาจากแหล่งผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวที่เป็นมาตรฐาน และสามารถตรวจสอบคุณภาพได้ เช่น ศูนย์เมล็ดพันธุ์ข้าวอุบลราชธานี ศูนย์วิจัยข้าวอุบลราชธานี ศูนย์ข้าวชุมชนระดับตำบลที่กรมการข้าวตรวจรับรองคุณภาพแล้ว เป็นต้น
3. การปลูก มี 3 วิธี ได้แก่ นาปักดำ นาหว่าน และนาหยอดข้าวแห้ง
4. ฤดูกาลเพาะปลูก ตั้งแต่เดือนพฤษภาคม-ธันวาคมของทุกปั
5. การเก็บเกี่ยว จะเก็บเกี่ยวข้าวในระยะพลับพลึง (ตั้งแต่เดือนตุลาคม-ธันวาคม)

การแปรรูป

1. ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี ต้องแปรรูปในพื้นที่จังหวัดอุบลราชธานี เท่านั้น
2. โรงสีที่ทำการแปรรูปต้องได้รับการรับรองมาตรฐาน เช่น GMP
3. กรณีโรงสียังไม่ได้รับรองมาตรฐาน ต้องมีการจัดการในเรื่องต่อไปนี้

การรับซื้อข้าวเปลือก

• ต้องมาจากเกษตรกรหรือกลุ่มเกษตรกรที่มีการขึ้นทะเบียนไว้ตั้งแต่ก่อนเริ่มเพาะปลูกและปฏิบัติตามวิธีการผลิตของข้าวหอมมะลิอุบลราชธานั
• มีการระบุชื่อเกษตรกร สถานที่ผลิตพันธุ์ข้าว วันที่ ปริมาณ และสรุปการรับซื้อให้ชัดเจน
• มีการแยกการจัดเก็บข้าวหอมมะลิและข้าวอื่น ๆ ให้ชัดเจน
• มีการตรวจสอบคุณภาพข้าวเปลือกหอมมะลิอุบลราชธานี ได้แก่ ความชื้น เปอร์เซ็น ต้นข้าว สิ่งเจือปน เมล็ดเหลือง พันธุ์ปน เป็นต้น

การสีข้าว

• มีการบันทึกข้อมูลที่มา ปริมาณข้าวเปลือก ปริมาณข้าวสาร ในการแปรรูปข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี
• มีการล้างเครื่องตามกรรมวิธีที่ถูกต้อง เพื่อเตรียมการสีข้าวเปลือกข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี
• ต้องมีบรรจุภัณฑ์เฉพาะข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี และระบุชื่อผู้ผลิต วันที่ผลิต และปริมาณ

การบรรจุหีบห่อ

1. รายละเอียดบนฉลากให้ประกอบด้วยคำว่า “ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี หรือ Ubon Ratchathani Hommali Rice หรือ Khao Hommali Ubon Ratchathani”
2. ให้ระบุ น้ำหนัก และวันที่บรรจุ

ความสัมพันธ์ของข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีกับภูมิศาสตร์จังหวัดอุบลราชธานี

ลักษณะภูมิประเทศของจังหวัดอุบลราชธานี มีลักษณะทั่วไปเป็นที่ราบลุ่มและที่ดอน สูงจากระดับน้ำทะเล 140-180 เมตร พื้นที่มีความอุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าไม้และแหล่งน้ำ แหล่งน้ำที่สําคัญได้แก่ แม่น้ำโขง แม่น้ำมูล แม่น้ำชี ลําเซบก ลําเซบาย ตลอดจนลําโดมน้อย ลําโดมใหญ่ แหล่งน้ำธรรมชาติเหล่านี้ก่อให้เกิดความอุดมสมบูรณ์เป็นที่กักเก็บน้ำไว้ใช้ในยามขาดแคลน ลักษณะของดินส่วนใหญ่เป็นดินร่วนปนทราย ซึ่งเป็นดินที่เหมาะสมกับการเจริญเติบโตของข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี

ลักษณะภูมิอากาศ จังหวัดอุบลราชธานีได้รับอิทธิพลของมรสุมที่พัดประจําฤดูกาล 2 ชนิด คือ มรสุมตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งพัดพามวลอากาศเย็นและแห้งจากประเทศจีนเข้าปกคลุมประเทศไทย ตั้งแต่กลางเดือนตุลาคม ถึงประมาณเดือนกุมภาพันธ์ ซึ่งอยู่ในช่วงฤดูหนาวของประเทศไทยทําให้จังหวัดอุบลราชธานีมีอากาศหนาว เย็นและแห้งทั่วไป และมรสุมตะวันตกเฉียงใต้ที่พัดพามวลอากาศชื้นจากทะเลและมหาสมุทรเข้าปกคลุม ประเทศไทยในช่วงฤดูฝนตั้งแต่กลางเดือนพฤษภาคมถึงประมาณกลางเดือนตุลาคมทําให้มีฝนตกชุกทั่วไปมีปริมาณน้ำฝนเฉลี่ยตลอดทั้งปีอยู่ระหว่าง 1,600-1,800 มิลลิเมตร ซึ่งเป็นสภาพภูมิอากาศที่เหมาะสมกับ การเจริญเติบโตของข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี

จากลักษณะภูมิประเทศและลักษณะภูมิอากาศดังกล่าว ทําให้ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีที่ปลูกในพื้นที่จังหวัดอุบลราชธานี มีรสชาติและลักษณะที่แตกต่างไปจากข้าวหอมมะลิที่ปลูกในพื้นที่จังหวัดอื่น  

การพิสูจน์แหล่งกำเนิดข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี ตามมาตรฐาน GI

1. ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีจะตัองมีการผลิตในเขตพื้นที่ใดพื้นที่หนึ่งของจังหวัดอุบลราชธานี และมีกระบวนการผลิตตามมาตรฐานข้างต้น
2. กระบวนการผลิตจะต้องผ่านการควบคุมครวจสอบ คือ มีการขึ้นทะเบียนสมาชิกรวมทั้งต้องมีเอกสารกำกับเพื่อการตรวจสอบย้อนกลับ

ผู้ได้รับอนุญาตให้ใช้ตราสัญลักษณ์สิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ไทย สช 60100099 ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี

จากข้อมูลผู้ได้รับอนุญาตให้ใช้ตราสัญลักษณ์สิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ไทย สช 60100099 ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานีของกรมทรัพย์สินทางปัญญาที่ผ่านมา พบว่า บุคคลที่ได้รับอนุญาตส่วนใหญ่อยู่ในพื้นที่ตำบลปะอาว อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี และกระจายอยู่ในเขตอำเภอสำโรง อำเภอเดชอุดม อำเภอโพธิ์ไทร และอำเภอบุณฑริก และผู้ที่ได้รับอนุญาตที่อยู่ในลักษณะของกลุ่มเกษตรกร ได้แก่ 

1. กลุ่มผู้ผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวบ้านข่าโคม (อนุญาตวันที่ 29 พฤศจิกายน 2561-28 พฤษภาคม 2563)
2. โครงการส่งเสริมเกษตรอินทรีย์ บจก.ข้าวพันธุ์ดี (อนุญาตวันที่ 29 พฤศจิกายน 2561-28 พฤษภาคม 2563)
3. กลุ่มข้าวอินทรีย์บ้านโนนสวรรค์ ต.สำโรง อำเภอสำโรง จังหวัดอุบลราชธานี (อนุญาตวันที่ 4 ธันวาคม 2562-3 ธันวาคม 2564)
4. บริษัท ทิพย์อุบล อินเตอร์เนชั่นแนล จำกัด ต.หนองสิม อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี (อนุญาตวันที่ 4 ธันวาคม 2562-3 ธันวาคม 2564)
5. กลุ่มข้าวอินทรีย์บ้านหนองไฮ ตำบลหนองไฮ อำเภอสำโรง จังหวัดอุบลราชธานี (อนุญาตวันที่ 4 ธันวาคม 2562-3 ธันวาคม 2564)
6. กลุ่มเกษตรอินทรีย์แม่สันทัศ ตำบลสมสะอาด อำเภอเดชอุดม จังหวัดอุบลราชธานี(อนุญาตวันที่ 4 ธันวาคม 2562-3 ธันวาคม 2564)
7. กลุ่มเกษตรอินทรีย์บ้านเกาะแกด ตำบลโพธิ์ไทร อำเภอโพธิ์ไทร จังหวัดอุบลราชธานี (อนุญาตวันที่ 4 กุมภาพันธ์ 2564-3 กุมภาพันธ์ 2566)
8. โครงการส่งเสริมเกษตรอินทรีย์ โดย บริษัท ข้าวพันดี จำกัด ตำบลบัวงาม อำเภอบุณฑริก จังหวัดอุบลราชธานี (อนุญาตวันที่ 4 กุมภาพันธ์ 2564-3 กุมภาพันธ์ 2566)

บรรณานุกรม

กรมทรัพย์สินทางปัญญา กระทรวงพาณิชย์. (2559). กระกาศกรมทรัพย์สินทางปัญญา เรื่อง การขึ้นทะเบียนสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์. เข้าถึงเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม 2565, http://new.research.doae.go.th/GI/uploads/documents/สช60100099.pdf

กรมทรัพย์สินทางปัญญา กระทรวงพาณิชย์. (2559). ความรู้เบื้องต้น เรื่องสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์. เข้าถึงเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม2565, http://www.ipthailand.go.th/th/gi-012/item/ความรู้เบื้องต้น-เรื่องสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์.html

กรุงเทพธุรกิจ. (2560). GI ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี. เข้าถึงเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม 2565, https://www.bangkokbiznews.com/blogs/columnist/117781

เกียรติรัตน์  ชัยสกุลวงค์. (2565). เปิดตัว “ข้าวแสงแรกของประเทศ” หอมมะลิ GI ลุยตลาดข้าวหอมมะลิระดับโลก. เข้าถึงเมื่อวันที่ 25 กรกฎาคม 2565, https://www.thainewsonline.co/news/837943

ศูนย์ข้อมูลข้าวตลาดเฉพาะ. (2565).  ข้าวหอมมะลิอุบลราชธานี. เข้าถึงเมื่อวันที่ 15 กรกฎาคม 2565, https://www.thairicedb.com/rice-detail.php?id=45