กิจกรรมการศึกษาในสถาบันการศึกษาต่าง ๆ ทุกวันนี้ได้ก่อให้เกิดความแปลกแยก และสร้างความเป็นปฏิปักษ์ต่อสรรพสิ่งรอบตัวให้เกิดขึ้นกับชีวิตของมนุษย์ ศาสตร์ ความรู้แขนงต่าง ๆ เมื่อขาดพื้นฐานของคุณธรรมรองรับ ก็มีฐานะไม่ต่างอะไรกับ “ศาสตร์” หรือ อาวุธ ที่ผู้เข้ารับการศึกษานำไปใช้ในการแย่งชิงลาภ ยศ สรรเสริญ และโลกียสุข อันนำไปสู่การเบียดเบียนตนเองและเบียดเบียนผู้อื่น จนก่อให้เกิดปัญหาต่าง ๆ ตามมามากมาย ถ้าขาดรากฐานของคุณธรรมรองรับแล้ว การปล่อยให้ผู้คนในสังคมมีโอกาสแข่งขันกันร่ำเรียนสูง ๆ ก็เท่ากับเป็นการติดอาวุธให้กับโจรบัณฑิตออกมาปล้นชิง เอารัดเอาเปรียบสังคม ด้วยวิธีการที่ยิ่งเพิ่มความฉ้อฉล ซับซ้อน แยบยล จนคนทั่วไปรู้ตามได้ยากเท่านั้น

เป็นหนังสือที่ให้ความรู้เกี่ยวกับปฏิจาสมุปปาทธรรม ได้แก่ สังสารวัฏอันหมุนเวียนอยู่โดยไม่หยุดยั้ง อันมีธรรม คือ อวิชชาเป็นตัวจักรใหญ่เป็นมูลเหตุ แล้วตัวธรรมอื่น ๆ ก็เกิดขึ้นเป็นไปตามกันพร้อมกับเป็นปัจจัยซึ่งกันและกันประหนึ่งสายโซ่ พระผู้มีพระภาคพระองค์ทรงเทศนาว่าเพราะชาติจึงได้มี ชรา มรณะ และเพราะกรรมภพจึงได้มีชาติ เพราะอวิชชชาจึงได้มีสังขาร ซึ่งเกิดแล้วเกิดอีก ตายแล้ว ตายอีก ต้องเกิดต้องตายอยู่ซ้ำ ๆ ซาก ๆ เป็นเรื่องใหญ่

สํสาเร สงฺสรนฺตานํ สพฺพทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ สุขทุกฺขานิจฺจตา สพฺเพ เทวา มนุสฺสา จาติฯ อนุสนธิพระสัทธรรมเทศนา สารนี้อาตมาภาพขออนุโมทนาด้วยท่านพุทธสาสนิกชน มีท่านทานิสราธิบดีสามีทานเป็นต้นเป็นประธาน ผู้มีขันธสันดานบริบูรณ์ด้วยคุณสัทธา เชื่อแน่ในกระแสธรรมเทศนาของสมเด็จพระมหากรุณาสัมมาสัมพุทธองค์ที่ทรงตรัสให้จตุบริษัทรู้เห็นธรรมที่เป็นจริง จึงได้พากันปรารถนาจะสดับรับรสพระสัทธรรมเทศนา พระไตรลักษณ์ อยากจะให้แจ้งประจักษ์ในธรรมที่ล้ำลึก

เวลานี้ทั้งโลกเขาพูดเขานิยมว่าชาติไทยเป็นชาติที่ถือพระพุทธศาสนา ที่พระพุทธศาสนายังยืนอยู่ได้ เพราะมีเมืองไทย เป็นเหมือนป้อมใหญ่ในแนวรบ เราเคราะห์ดีที่สุดนานมาแล้ว เราได้ตกไปอยู่ในพระพุทธศาสนา จึงได้เป็นมนุษย์ชั้นสูงที่สุดที่มนุษย์จะได้ในทางธรรม เหตุฉะนี้ขอท่านทั้งหลายที่นั่งฟังอยู่ ผู้ที่ตะเกียกตะกายอยากเป็นฝรั่ง อย่าทำเหมือนฝรั่งในทางธรรมเลย ถ้าจะเอาอย่างฝรั่ง จงเอาอย่างในทางที่ฝรั่งเขาทำ

ทุก ๆ คนไม่ว่าจะเป็นใครย่อมปรารถนาความสุขไม่ปรารถนาความทุกข์กันทั้งนั้น แต่บางคนก็มีความสุขสมตามความปรารถนา แต่บางคนก็ไม่มีความสุขสมตามความปรารถนา พระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมโปรดประชาชนนั้น มิใช่ว่าพระองค์จะแสดงธรรมให้ประชาชนทุกคนไปสวรรค์ ไปนิพพาน พระองค์ทรงแสดงธรรมตามความเหมาะสมแก่บุคคลนั้น ๆ คือว่าแสดงธรรมให้ได้รับประโยชน์เป็นขั้น ๆ ถ้าผู้ใดต้องการประโยชน์สุขในปัจจุบันพระองค์ก็ทรงแสดงธรรม เพื่อให้เขาได้รับประโยชน์สุขในปัจจุบัน ส่วนผู้ใดต้องการประโยชน์สุขในภายหน้า พระองค์ก็แสดงธรรมให้เขาได้รับประโยชน์สุขในภายภาคหน้า

ตราบใดที่มนุษย์และสัตว์ยังต้องแสวงหาสิ่งต่าง ๆ มาบำรุงบำเรอชีวิต ตราบนั้นมนุษย์และสัตว์ก็ต้องทำงานเพื่อให้ได้มาซึ่งสิ่งเหล่านั้น แต่จะเป็นงานประเภทใด ดีหรือชั่ว สุจริตหรือทุจริต ก็แล้วแต่ความเหมาะสมและความประพฤติของแต่ละคนแต่ละสัตว์ คนส่วนมากทำงานเพื่อหาเลี้ยงปากท้องของตนเองและครอบครัว มีบ้างที่เผื่อแผ่ไปถึงคนยากคนจน ความหิวก็เป็นทุกข์ ความจนก็เป็นทุกข์ คนจึงต้องทำงานเพื่อบำบัดความหิวและความยากจน แม้พระพุทธเจ้าก็ทรงทำงาน หากพระองค์มิได้ทรงทำงานเพื่อสิ่งเหล่านั้นเหมือนชาวโลกทั่วไป แต่ทรงทำงานเพื่อประโยชน์สุขของชาวโลกทั้งมวล

สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เมื่อจะทรงทำเนื้อความนั้นให้เป็นชัด ตรัสแก่ภิกษุสงฆ์จึงทรงภาษิตว่าเมื่อใดพระเนมิราชเจ้าผู้บัณฑิตมีพระกุศล เป็นพระราชาผู้ทรมานราชดัสกรให้พ่ายแพ้พระเดชานุภาพ ทรงบริจาคมหาทานแก่ชาววิเทหะทั้งปวงอุบัติขึ้น เมื่อนั้นบุคคลผู้ฉลาดก็ย่อมเกิดขึ้นในโลก ความบังเกิดของท่านเหล่านั้นน่าอัศจรรย์หนอ เมื่อพระเนมิบรมกษัตริย์ทรงบำเพ็ญทานนั้นอยู่ ก็เกิดพระราชดำริขึ้นว่าทานหรือแล้วก็ทรงดุษณีภาพนิ่งอยู่ ภิกษุทั้งหลายกราบทูลวิงวอนเพื่อให้ทรงแสดง จึงเสด็จประทับ ณ บวร พุทธาศนะที่แต่งตั้งไว้แล้ว ทรงนำเรื่องเป็นอดีตมาดังต่อไปนี้

เรื่องที่จะพูดกันในวันนี้ความจริงข้าพเจ้าปาฐกถาที่ไหนก็ไม่อยากจะตั้งชื่อ เพราะว่าชื่อเรื่องนั้นไม่สำคัญ พูดเรื่องเกี่ยวกับหลักธรรมให้ฟังแล้วก็เป็นใช้ได้ แต่ว่าคุณปุ่นผู้ตั้งองค์การฟื้นฟูพระพุทธศาสนา เคี่ยวเข็ญจะเอาชื่อเรื่องให้ได้ ข้าพเจ้าเลยบอกว่าจะพูดเรื่อง ชาวพุทธควรจะเชื่ออย่างไร เมื่อเดือนก่อนโน้น ข้าพเจ้าเดินทางไปแสดงปาฐกถาที่เมืองสุโขทัยเป็นเวลา ๑๕ วัน ที่สุโขทัยมีเรือนจำอยู่สองแห่ง เรือนจำประจำสุโขทัยและเรือนจำสวรรคโลก

ความขัดแย้งระหว่างพุทธศาสนากับศาสนาคริสต์นิกายโรมันคาทอลิก มีความเป็นมาอย่างไร รู้สึกว่าไม่น่าเกิดเรื่องเช่นนี้ขึ้นเลย เมื่อว่ากันตามหลักของศาสนาที่บริสุทธิ์จริงแล้วไม่ควรมีการขัดแย้งกัน เพราะศาสนาเป็นเรื่องของระบบพัฒนาชีวิต จิตใจของมนุษยชาติ เป็นการยกระดับชีวิตของคนให้สูงขึ้นตามเป้าหมายของศาสนานั้น ๆ